قیش کولتوروموزده

علی محمد خلفی زنگیر-گئرمی

دویغو دونیاسیندا بوتون گؤزللیکلر باهار و یاز دونیاسیندا آرانیب آختاریلیر، عؤمروموزون خوش چاغلارینی اونون یازی دئیه خاطیرلاییریق، بولبول سئودیگی آل- الوان گوللری یازدا آرزیلاییر. بئله آنلاردا هئچ قیش‌دان سؤز گئتمیر.

نییه قیش‌دان دا سؤز گئدیر، آمما بوتون ظلمو، دهشتی، قارانلیغی و خوشا گلمز دوروملاری وصف ائتمک ایسته‌ینده قیشلا یاناشی گتیریریک.

بوتون بونلارا باخمایا‌راق، موغانیمیزدا او بیری فصیل‌لر کیمی قیشین دا اؤزونه اؤزگو گؤزللیگی و آدلی- سان‌لی چاغلاری و گونلری واردیر. عمومیتله گؤزل ادبیات و فولکلوروموزون چوخونو دا دئمسک بیر قیسمی بو فصلین شرایطی اوجباتین‌دان گونلرینی ائوده و اوجاق قیراغیندا کئچیرمه‌لی اولان آتا-بابا‌لاریمیز و آنا-باجی‌لاریمیزین اوزون صحبتین‌دن یارانیبدیر. ایندی ده مدرن (Modern) حیاتین الینه یاخا وئرمه‌ین یوردداش‌لاریمیز قیشین قارلی و شاختا‌لی گئجه-گونوزونده اوجاق قیراغیندا اوتوراراق  ناغیل، تاپماجا، یاهالتماجا، چئشیدلی اویونلار و ... دئیه‌رک قیشین آجی شاختاسینی شیرینله‌دیرلر.

قیشین هئچ آد قویولمامیش گون‌لری یوخ‌دور. او بیری فصیل‌لر کیمی قیشین چیلله (دی)، دوندوران (بهمن) و بایرام آیی (اسفند) آدلی اوچ آیی واردیر. آی بؤلومون‌دن باشقا، قیشین آیری بؤلوم‌لری ده واردیر. ایلک 40 گونونه «بؤیوک چیله» دئییرلر. منجه پاییزین سون گونونون آخشامی، قیشین بیرینجی آیی‌نین و بؤیوک چیلله‌نین آدییلا باغلی «چیلله گئجه‌سی» آدلانیر.

آتا-بابا‌لاریمیزین دئدیگینه گؤره، چیلله گئجه‌سی ان اسکی چاغلاردان بیزیم بؤلگه‌ده بایرام اولا‌راق قوتلانیر. بو گئجه ایلین ان اوزون گئجه‌سی‌دیر. پاییزین و قیشین باشقا گئجه‌لریندن آیری اولا‌راق بو آخشامدا بایرام یئمه‌یی ده اولور. قارپیز، بورانی، قوز، قووورغا، قووود و باشقا یئرلی یئمه‌لی‌لر بو آخشامدا یئییلیر. قیشدا دا باغ- بوستان مئیوه‌لریندن تاپسینلار دئیه، یایدا دؤیون چاغی (خارمان آخیری) اونلاردان بیر آز گؤتوروب سامان‌لیقدا، سامانین آراسیندا باسدیریردیلار و چیلله گئجه‌سی و آیری سویوق گئجه‌لرده اونلاری گؤتوروب یئییردیلر.

بؤیوک چیلله‌دن سونرا، 20 گون کیچیک چیلله اولور. کیچیک چیلله، بؤیوک چیلله‌دن سویوق اولور. دئییرلر کیچیک چیلله، بؤیوک چیلله‌یه دئییب گل یئرلریمیزی (واختیمیزی) دَییشک، بؤیوک چیلله باخماییب. کیچیک چیلله دئییب «من سنین یئرینده اولسایدیم  قیز-گلین‌لرین اللرینی سو سنگینده و قاری‌لارین اللرینی اون چووالیندا و خمیر تاباغیندا دوندوراردیم.»

بؤیوک چیلله‌نین سون دؤرد گونو و کیچیک چیلله‌نین ایلک اوچ یا دؤرت گونو خیدیر/خیزیر*، چیر-چیر یا چار-چار آدلانیر. بو یئددی یا سککیز گونون ایچینده اولان آدینا آخشامینا «خیدیر بایرامی» دئییرلر. خیدیرلا باغلی آتا‌لاریمیز دئییرلر: «خیدیر گیردی قیش گیردی، خیدیر چیخدی قیش چیخدی». «یاشیللیق، گونش و یازین ایستیسی ایله ایلگیلی اولان خیزیر (خیدیر-ع.خ) تورک خالقلاری آراسیندا، اؤزللیکله آذربایجانلی‌لاردا قوتسال ساییلیر و یولجولارین، کیمسه‌سیزلرین و چتین‌لیکده اولانلارین یاردیمجی‌سی اولور.» (2. س133)

خیدیر بایرامی ائولرده قووود یئییلیر (دارتیلمیش قووورغانین اونونا قووود دئییرلر). قووود او آخشامدا ایندی ده یئییلیر، قند یا شکرله شیرینلشمیش سووا دا قاتیلا‌راق یئییلیر.

خیدیرین بایرامینین واختینی باشقا گونده اولدوغونو دا دئین‌لر واردیر. «کیچیک چیلله‌دن اون گون سونرا خیدیر نبی بایرامی کئچیریر‌لر. قووود چکیرلر، خشیل بیشیریرلر. بیر قاب قووود گؤتوروب قویورلار ائشییه. قووودو الکله یاخشی سیغاللاییب هامارلاییرلار کی خیدیر نبی‌نین چَلیگی‌نین ایزی دوشسون. خیدیر نبی چلیگینی قووودا باسسا، ائو-ائشییه برکت گلر. خیدیر نبی ده بیر قاب قووودو آپاریب زمییه سپرلر کی تاخیل بول اولسون.» (1. س61)

بو دبلر بوتونلوکله بیزده ده وار، آمما زامانی فرقلی‌دیر. بیزلرده ده قووودو نیّت ائدیب قاپی-باجا آغیزینا یوخسا بوش اوتاغین تاخچاسینا قویورلار. خیدیر نبی‌نین الی‌نین ایزی قووودون اوستونه دوشرسه، نیت ییه‌سی‌نین دیله‌یی یئرینه یئتر و او ائوه خئییر برکت گلر.

بونلارلا قیشین ایکی آیی اؤتوب گئدیر. اوچونجو آی (بایرام آیی) باش‌لانیر. بایرام آیینین ایلک یئددی گونو چیلله‌بئچه ‌آدلانیر. چیلله‌بئچه‌‌نین ایلک آخشامی کوردوغلو1* آدلانیر. دئییرلر: کیچیک چیلله‌نین سون گونو کورد‌اوغلو اووا چیخمیش ایمیش. داغ‌لارا قالخیب اوردا گئجیکیر و ائوه قاییدا بیلمیر، اولدوغو یئرده یاتیب قالیر. قار یاغیر و یئرده قالمیش کورد‌اوغلونون اوستونو اؤرتور. ائوده آتاسی دئییر: آرواد اوغلوموز ایندییه کیمی اؤلمه‌سه، داها اؤلمز اوتوردوغوم یئر قیزدی. او آخشام گئجه یارینی کئچنده دوغرون بوغ یئره ائنیر و یئر ایسینیر. دونماق اوزره اولان کورد‌اوغلو اؤلومدن قورتاریر. یئری گلمیشکن دئمه‌لیییک کی دوغروم بوغ یئره ائنمه‌دن اؤنجه گون دوشن چاغلار یئرین سویو گؤیه دوغرو بوغلانیر، او بوغا اوغرون بوغ دئییرلر.

چیلله‌بئچه‌‌نین آردینجا قاری چیلله‌سی باشلانیر. دئییرلر دوه‌لر قیشین سویوغوندا قیزیر (جوتلشیر). اسکی چاغلاردا یاشایان بیر قارینین دوه‌لری قیشین سویوغو آز اولدوغوندان قیزمیر. دوه‌لری قیزماق اوچون قاری‌ننه تانری‌دان سویوق هاوا ایسته‌ییر و تانری اونا گؤره اوچ گون سویوق هاوا اولوشدورور. بو اوچ گونون سازاق‌لی و قارلی- پوسوک2‌لو هاواسی اولور.

قاری چیلله‌سین‌دن سونرا اون‌یئددی گون وعده باشلانیر. وعده چاغی، تانینمیش و آدلیم وعده یئلی آدیندا بیر یئل اسیر. وعده یئلی قیشین آجی‌سینی، دوزلرین و داغ‌لارین اوزون‌دن سیلیب آپاریر و بالا-بالا یئری دیرچلدیب اوندا یاتمیش بیتگی‌لرین و جانلی‌لارین اویانماسینی هارایلاییر. داغلاردا قیشین یاتیر قارلاری اریییب سئله دؤنوب دره‌لرده آخیر، قوش‌لارین جوککولتولری و اوخوما‌لاری اوزاق‌دان یاخین‌دان دویولور، اینسانلار هم اوزده هم ایچده، دوغا و طبیعتده یارانا‌جاق بؤیوک بیر دئوریمی گؤزله‌ییرلر. بو دئوریم یئرین اویانیشی و یازین گلمه‌سی‌دیر.

بو اون‌یئددی گونون ایچینده مئه-له گرمیج، یئددی گون یئرده و یئددی گون گؤیده وروشورلار. هر هانسی بیریسی گوج گلسه، قارشی‌دان گلن ایل اونون کیمی اولا‌جاق. مئه-له گرمیجین قارشیلاشماسیندا بو دانیشیقلار اولور:

گرمیج دئییر؛

«چیخارام نیر اوستیننن ائیله‌رم توتون3

قویمه‌رم ایشدییه (ایشله‌یه) گنجه-نون جوتون

کول سپه‌رم ایروانا مرنده»

مئه دئییر؛

«باغروو‌دان مئیدان داغین گؤزده‌رم (گؤزله‌رم)

بیر گئجه‌ده آرالیغی دوزده‌رم (دوزله‌رم)

قاررانقوج1 اولان یئرده زنجان چایین بیزدارام2

قیردوررام (قیردیرارام) کاهرالان3 دا آت- قتیر (قاتیر)، داوار

گئتمگ اولماز کاهرالان دا وینده4»

وعده دن سونرا قیشین قالان اوچ گونو آلاچالپوو آدلانیر. بو چاغ هاوا بعضاً قیزیر، بعضاً سویور، بعضاً یاغیر و بعضاً ده قارلاییر. بعضاً مئه گلیر و بعضاً گرمیج دییر. دئمه‌لی ایش- ایشدن کئچیب، بو چالیشمالارلا قیش هئچ ایش گؤره بیلمز، آتا‌لار دئمیشکن؛ «دال‌دان آتیلان داش توپوغا دَیَر». آرتیق قیش قوتاریب و یاز گلیب چاتیب.

        قیشلا باغ‌لی آتا‌لار سؤزو:

- قیش گئدر اوزو قارا‌لیق کؤموره قالار.

- قیلینج کیمی قیش گلیر.

- قیشین گؤزو کور اولار.

- قیش‌دان سوروشورلار هارداسان؟ دئییر: اوشاقلارین جانیندا.

- قیش اولماسا یاز اولماز، قار اولماسا بار اولماز.

- یایدا کؤلگه خوش، قیشدا چووال بوش.

- یاز گتیرر، قیش گؤتورر.

- یاز یاپان، قیش قاپان.

- یازدا چالان، قیشدا اوینار.

- یازین شئهی، قیشین قاری حیات باری.

- عاغیل‌لی کیشی قیشین قئیدینه یایدا قالار.

- دونیا یاز ایکن قیش تداروکونه باخ!

- هر قیشین بیر یازی وار.

- مالی قیروو اؤلدورر، قیشین آدی بدنام‌دیر.

- یاز گئتدی، قیش گلدی، وای تیتره‌مک دردی.

- یازدا آرپا یئین آت، قیشدا اتینی تؤکمز.

- یازدا اوینایار، گولر، قیشدا آجین‌دان اؤلر.

____________________________

*«قیشدا طبیعتین اؤلمه‌سی اینامی آذربایجاندا و آذری‌لرین [آذربایجان‌لی‌لارین] یاشادیقلاری بیر چوخ یئرلرده ایندی ده قالیر. ارمنستانین آذربایجان‌لی‌لار یاشایان آغبابا (ایندی کی آماسیا) بؤلگه‌سینده بئله بیر اینام وار کی، قیشدا قوروغ‌لو (بونا بیر چوخ یئرلرده خیزیر دا دئییرلر.) قایادا قیشلاییر. پاییزدا سویوقلار دوشن کیمی دئییرلرکی، قوروغ‌لو (خیزیر) اؤلدو. یاز گلمه‌یه باش‌لار – باشلاماز یئر یوموشالارکن دئییرلرکی، قوروغ‌لو (خیزیر) اؤلمه‌ییب، نفسی گلیر و ائللیکله چؤله چیخیب اوزلرینی قایا طرفه توتا‌راق «مئدئ» دئیه اونو چاغیریرلار. «مئدئ» تورک دیل‌لرینده «علامت»، «بلگه» دئمک‌دیر. «مئدئ» دئمکله خیزیرین//قوروغ‌لونون علامتی، بلگه‌سینی – ایسته‌یینی چاغیریرمیشلار.(2- س.436-437)

قایناق:

1. -آجال اوغلو، عاریف. اساطیرلر، افسانه و روایتلر/ باکی.(pdf)

2. –سئییدوو، میرعلی. قام-شامان. کؤچورن صمد چایلی. اختر یایین ائوی. 2000. 183س

3. – رحمانی، سالامت. گئرمی‌نین پرمئییر کندی ساکینی. 1944 دوغوم‌لو.  

4. – زارعی، هزر. گرمی‌نین آلازار کندی ساکینی. 1895 دوغوم‌لو (مرحوم- 2003 ایلده موصاحیبه آلینمیش‌دیر ) 

5. – زارعی، محمد - گرمی‌نین آلازار کندی ساکینی. 1950 دوغوم‌لو