براساس شواهد و مستندات تاریخی وادبی این مرز بوم،ارادت و عشق به خاندان عصمت و طهارت و آل علی (ع) در طول چهارده قرن گذشته با گوشت و خون و رگ مردم ایران در آمیخته و در اعتقادات و باورهای شیعی تبلور یافته به صورت ژرف و پاک در تمامی حرکتهای ملی و تاریخی این سامان خود را به عیان نشان داده است.
ایرانیان از زمان حیات پیامبر اسلام چنان با این دین انس و الفت نشان داده و چنان نقش تاریخی خود را نسبت به این دین به نمایش گذاشته اند که امکان چشم پوشی نسبت به این حقیقت تاریخی را برای همیشه از میان برده اند.
پس از رحلت پیامبر اکرم این الفت با اهل بیت ایشان به صورت دوستی علی (ع) و فرزندان او در این پهنه به صورت مکتب اعتقادی مردم این سرزمین جلوه گری کرد تاجایی که افتخار عنوان تنها شکور شیعی جهان و سردمدار پیروی از علی (ع) و فرزندان او را به دست آورد.از همین روی همواره در طول تاریخ شاهدیم که هنگامی که فشار بر ضد علویان اوج می گرفت ، ایران پذیرای قدوم آنان بوده و به پذیرایی از خاندان علی مفتخر بوده است، ورود حضرت امام رضا (ع) به ایران و به شهادت رسیدن ایشان موجب افزایش ورود بسیاری از افراد خاندان ایشان شد.بسیاری از اعراب شیعی در اثر فشار ، به ایران پناهنده شدند و در بسیاری از نقاط این ملک پراکنده شدند و بویژه در نواحی مرکزی قم، اثفهان و فارس و خراسان اقامت گزیدند.
از جمله مندرجات کتب تاریخی همچون عمدۀ الطالب، مقابل الطالبین ، لباب الانساب و فخرالانساب و سایر کتب تراجم احوال و رجال و حتی تذکره های مختلف، حاکی از اقامت ابدی بسیاری از این مقدسات و بزرگان در این سراست.
در این قسمت به بقاع متبرکه شهرستان نمین می پردازیم:
زیارتگاه بابا حمزه (ع)
مقبره بابا حمزه در شمال شرقی شهرستان نمین، حدود مرزی ایران و آذربایجان ، در قبرستان قدیمی روستای میناباد واقع شده است. این بنا در تپه شرقی مشرف به روستا مستقر بوده و بابا حمزه به همراه فرزندان و اهل بیت خود در این محل به خاک سپرده شده اند.بنای کنونی مقبره از لحاظ کالبدی، یک ساختمان مستطیل شکل با ابعاد تقریبی 5×8 متر است که با دو پنجره نورگیری آن تأمین می شود. ورودی مقبره در ضلع قبله واقع شده و در بخش داخلی آن چهار ستون چوبی به چشم می خورد که بار سقف چوبی در بخش میانی را تحمل می کند. سقف بنا با ساختار بومی بصورت تیرپوش می باشد.
ساختمان قدیمی مقبره در سال 1379 ه.ش به دلیل فرسودگی زیاد تخریب شده و بنای کنونی با مصالح بومی در همان محل، در میان سنگ قبرهای قدیمی احداث شده است.
زیارتگاه بابا خزری (ع)
زیارتگاه بابا خزری در پانزده کیلومتری شمال شهرستان نمین ، در قریه عنبران علیا، در گورستان عمومی واقع در کوههای غربی مشرف به روستا قرار گرفته است، ایشان نزد روستائیان به بابا خدا نیز معروف می باشد.
باباخزری به روایت امام جمعه عنبران شاگرد شیخ صفی الدین اردبیلی و رابط مابین شیخ صفی و شیخ زاهد گیلانی بوده است. از وی در کتاب شیخ صفی الدین به بابا خزر الیوانی نیز یاد شده است.
وی بابا خرم هم عصر و در طریقت شیخ شهاب الدین سهرودی (معروف به شیخ اشراق) بوده است. بنای این امامزاده بسیار ساده و نوساز بوده و ابعاد تقریبی آن 5×4 متر می باشد.
بقعه مبارکه پیر شبلی (ع)
زیارتگاه متبرکه پیر شبلی در شمال شرقی شهر نمین و در قریه مرزی میناباد قرار گرفته است.این پیر از نوادگان پیر شبلی می باشد که در روستای میناباد زندگی می کرده است. وی نسبت به مردم اردات خاصی داشته و مردم نیز از ایشان در گذشته وحال کرامات بسیار دیده اند. پیر به ذکر خدا و قداستش محبوب مردم بوده و به همین دلیل بعد از فوت وی مردم زیارتگاه مربوطه را بنا نموده اند.در حریم این زیارتگاه خانه های روستایی مستقر شده اند. مقبره اصلی چندین سال پیش تخریب و تجدید بنا گردیده و در ساختمان جدید از مصالحی چون سنگ لاشه ، سنگ مرمر با سازه بتنی استفاده شده است.
بقعه متبرکه پیر جماعت (ع)
بقعه متبرکه " پیر جماعت" در پانزده کیلومتری شمالی شهرستان نمین و چهار کیلومتری شرقی شهر عنبران سفلی در روستایی به نام کُلَش واقع شده است. بنای مقبره در یک کیلومتری شمال روستای مذکور به طرف مرز ایران و آذریجان توسط جاده پرپیچ و خم کوهستانی و صعب العبور قابل دسترسی است. مقبره پیره جماعت دور از مجموعه سکونتگاهی و در میان قبور اهالی قرار گرفته است.
امامزاده که پیر جماد نیز نامیده می شود از شاگردان شیخ صفی الدین اردبیلی بوده است. در سال 1304 ه.ش برای حفظ مرقد پیر، بارگاهی توسط اهالی محل ساخته می شود . آخرین تعمیرات انجام گرفته بر این ساختمان مربوط به سال 1364 ه.ش می باشد.
بنا شامل یک گنبد خانه کوچک است که پلان و بشن گنبد خانه بصورت دایره و ساختار آن استوانه ای شکل می باشد. قبل از داخل شدن به گنبد خانه از ورودی جهت قبله، به اتاقی در ابعاد تقریبی 5/2×5/2 متر وارد می شویم که به عنوان پیش فضا عمل می کند.
بقعه متبرکه حاج محمود (ع)
بقعه متبرکه حاج محمود معروف به «حاجی بابا» در روستای عنبران علیا واقع شده است. این روستا در پانزده کیلومتری شمال شهرستان نمین، در شش کیلومتری عنبران سفلی قرار گرفته است.این شخص به روایت ریش شفیدان روستا، اهل عنبران و عابد و عارفی بوده که مورد احترام مردم قرار گرفته است. بنای مقبره در فاصله 200 متری از مقبره بابا خرم و در بخش مرتفع تری از کوههای غربی مشرف به روستا استقرار یافته است.این بنا دارای حیاطی به ابعاد تقریبی 5×6 متر بوده که یک ورودی شرقی دسترسی را به حیاط ممکن می سازد. از حیاط نیز یک ورودی کوچک ارتباط با دهلیز را برقرار می کند. این بخش به صورت مستطیلی در امتداد بدنه عرضی بنا قرار گرفته که با یک ورودی دیگر به گنبدخانه متصل می شود.گنبد خانه که قسمت اصلی بنایر مقبره تلقی می شود ، دارای پلانی بصورت هشت و نیم هشت می باشد که بصورت نیمه کاره باقی مانده است.مقبره حاج محمود نیز مانند دیگر مقابر این منطقه در حریم داخلی قبرستان واقع شده است.
زیارتگاه تربت حور
در سی و شش کیلومتری شهرستان اردبیل و در دامنه کوههای باغرو، روستای سرسبز حور- از توابع ویلکیج جنوبی شهرستان نمین – جای گرفته است.در ضلع شرقی روستا مکان مقدسی بنام «تربه» واقع شده که به نقل از اهالی محل، یکی از نوادگان زینب خاتون از فرزندان امام موسی (ع) در این محل دفن شده است.ساختمانی آجری به ابعاد 6×6 متر کل بنا را تشکیل می دهد. بنا دارای دو پنجره ، یکی رو به شمال و دیگری رو به غرب می باشد. درب بنا نیز در همین ضلع قرار گرفته است. مقبره آخرین بار در سال 1364 ه.ش توسط اهالی محل مرمت گردیده است.
صدر چومن مجنون صفت حیران و سرگردان اوست
آن نهال تازه و آن عرعر قد و سیمین بدن رونق خلد برین و زینت باغ و چمن
از شرار ناز عشق سوخت بند بند من ز ابتدای عشق با آن خسرو شیرین سخن
گوی دل غلطان ز دست محنت چوگان اوست
گـر جـهان خـواهی بـرو در حـوزه آن مـاه باش مــی بخور از جام عشقش مالک آنرا باش
همچو من مستی کن و در رنج و درد و آه باش ظن بی بر من مبر ای محتسب آگاه باش
مـسـتی و مـخموریم از نرگس فتان اوست
در فراق یار خونخوار ای پسر خونخوار باش در غــم و هــجر آن مــاه وش بـیمار باش
از جـــراحـتــهـای دل در نــاله های زار بـاش زخم دل «طاهر» مبادا به شود هشیر باش
کـاین جراحت یادگار نارک مژگان اوست
این استاد بزرگوار در 28 مرداد 1348 ه.ش به کاروان ایدیت پیوست و زیارتگاهی در میناباد توسط همسرش برای وی ساخته شد.
زیارتگاه شیخ میر علم
بقعه مبارکه امامزاده "شیخ میر علم" در روستای میناباد واقع در شمال شرق شهرستان نمین، بر فراز کوههای غربی مشرف بر روستا در نزدیکی مرز ایران و آذربایجان واقع شده است.به روایت اهالی و ریش سفیدان محل شیخ میر علم فرزند سید جمال الدین تبریزی و یکی از نوادگان شیخ نصرالله است که زادگاهش در شوروی سابق می باشد.
بنای مقبره مستطیل شکل بوده و قسمت داخلی آن از یک دالان و دو گنبد خانه هشت ضلعی تشکیل شده است. نمای بیرونی این بنا با سیمان سفید پوشانده شده و درب فلزی ، زائر را به داخل دالان هدایت می کند. این دلان با طلاق آهنگ پوشانده شده و در ضلع مقابل و سمت چپ، ورودی گنبد خانه ها واقع شده است.
ساختار بنا از سنگ لاشه و آجر بوده و داخل گنبد خانه ها بصورت کاربندی اجراء شده است. آسمانه طاقها در نهایت به وسیله نهنبن ترکین، بسته شده است که بسیار زیبا و مردم وار می نماید.
زیارتگاه گرده (ع)
این بقعه که در روستای گرده، جنوب غربی شهرستان نمین و در یک کیلومتری کارخانه سیمان اردبیل واقع شده، مربوط به بانوی مجهول الهویه ای است که مدفنش توسط شخصی از اهالی روستا به نام شاه حسین کشف شده است. شرح ماوقع بدین صورت است که شاه حسین در خواب بانویی را می بیند که می گوید، من از اهالی بیت ائمه هستم و قبر من در فلان مکان واقع شده است. خواهش می کنم قبر مرا به خاطر اینکه قبر نامحرمی در کنارم می باشد، جابجا کنید. وی اعتنایی به این مسئله نمی کند و سه شبانه روز این خواب تکرار می شود و به او تأکید می کند که این کار را انجام دهد. تا اینکه شاه محسین روز سوم محل مورد نظر را حفاری کرده و قبر را پیدا می کند. که پس از آن، مکان مکشوفه تبدیل به زیارتگاه شده و در سال 1360ه.ش توسط اهالی روستا ساختمانی بر روی آن ساخته می شود. این مقبره، قداست بسیار بالایی را بین اهالی روستا بخصوص زنان دارد.بنای زیارتگاه، مستطیل شکل و بصورت بنا شده و سقف آن تخت با تیر چوبی می باشد. بدنه این بنا با سنگ و آجر ساخته شده که با اندود سیمانی پوشانده شده است.
زیارتگاه متبرکه اجاق مرنی
روستای مرنی در هیجده کیلومتری شرقی شهرستان اردبیل و پنج کیلومتری مرکز دهستان آبی بیگلو نمین واقع شده است.در ضلع غربی روستا و داخل قبرستان، ساختمانی به ابعاد 4×4 متر قرار دارد که به گفته اهالی روستا درزمان قدیم ، طوقی از این مکان بیرون آمده که به همین دلیل این مکان را مقدس داشته و ساختمانی برای آن بنا نموده اند. آخرین تغییرات در سال 1382 ه.ش در این بنا صورت گرفته است.
زیارتگاه صوفی نور علی (ع)
مقبره «صوفی نور علی» در روستای جید- واقع در هفت کیلومتری شمالی شهرستان نمین از شهرهای استان اردبیل- واقع گردیده و به امامزاده «صوفی میرعلی» نیز معروف می باشد.ایشان از طایفه کاکی بوده- این طایفه در حال حاضر نیز ساکن روستای جید می باشند- که با ذکر و عبادتش شهره روستا و محبوب مردم بوده است. بعد از فوت وی فردی به نام «اسلام» مقبره ای خشتی با اندود کاهگل بر روی قبر ایشان ساخته است که در سال 1379 ه.ش به دلیل نامناسب بودن وضعیت ساختاری تخریب شده و ساختمان فعلی بنا گردیده است.این مقبره پس از گذر از بخش شیعه نشین، در ارتفات غربی و در بخش سنی نشین روستا واقع شده و قابل مشاهده می باشد.
ساختمان فعلی زیارتگاه از وضعیت متوسطی برخوردار بوده و نمای ان سیمانی است. در پیش ورودی بنا، صفه سنگی ساخته شده که در دو طرف دارای دست اندازهای سنگی می باشد. سه پله از صفه، زائر را به ایوان (بخش نیمه باز) هدایت می کند. جهت گیری ایوان به سمت قبله می باشد که با پنجره های جناحین نورگیری را تأمین و با یک درب ورودی زایر را به داخل مقبره هدایت می کند. در دو طرف ایوان دو پایه با مقطع دایره به ساختمان بنا الحاق گشته که نقش منار را در ساختمان ایفاء می کند.
زیارتگاه شیخ محمد سعید نقشبندی
بقعه متبرکه "شیخ محمد سعید نقشبندی" در پانزده کیلومتری شهرستان نمین و شش کیلومتری شهر عنبران در ارتفاعات شرقی مشرف به عنبران علیا قرار گرفته است. این کوه به پیرگسگر معروف بوده و مقبره شیخ سعید، در چند قدمی جنوبی قبر پیر گسگر واقع شده است.داخل قبه شیخ محمد سعید نقشبندی سنگ مرمری به ابعاد 4/0×7/0×2 متر به چشم می خورد که اشعار زیر بر روی ان نگاشته شده است:
االا ایها السارون فی ظلم الدجی تعالو و زور و البدر فی القبرها و یا
عــفـت آیــه لـلــه مـنـت عـفـاتها فـامـست سـوی الاسـلام سـود اخرافیا
رساتحت هذا القرب قطب زمانکم فـــاصـبــح رکـــن اللـهـدی مـنداعــیا
هــو الـنـقـشــندی الکبیر الذی غذا عــلـی فـقـد و جـفـن الـطـریـقـه بـاکیا
سقی قبره ماناحت الورق شجرها مــن الله سـحـب لایـزلـــن هـــو اعـیا
شیخ محمد سعید در سال 1288ه.ش متولد شده و در تاریخ 1308 ه.ش در روستای سیاه کوه واقع در خاک روسیه در خدمت استاد محمد افندی به تحصیل علم می پردازد. در سال 1311ه.ش عازم استانبول شده و در 29 سالگی بعد از اقامت چهار ساله مدرک تحصیلی اش را از دست استاد الحاج حافظ عثمانی حلمی بن حاج حافظ محمد علی وضفی اخذ کرده و عازم حرمین شریفین می شود و دو سال در مکه مکرمه و مدینه منوره اقامت می نماید. بعد از گذر این دو سال در محضر اساتید وحی و قرآن، با سرمایه ای انبوه از علم و کمال و معنویت عازم قاهره می گردد و در آنجا با "حاج عبدالله سکوتی اسالم" دیدار می نماید و در دانشگاه الزهرای مصر پیشرفت های لازم را بدست می آورد.
بعد از مدتی پدرش وی را طی نامه ای احضار می کند که باعث می شود شیخ در سال 1317ه.ش به ترکیه بازگشت و از طریق تفلیس و باکو وارد آستارای کنونی شود. پس از بازگشت به وطن به دستور پدر ازدواج کرده و بعد از فوت پدر در سال 1320ه.ق تصمیم به جهانگردی گرفته و به سفرنامه نویسی می پردازد مسافرتش از ترکمنستان، بخارا، سمرقند، خوفند و کاشمر آغاز شده که برادر کوچکش "شیخ مظفر" نیز همراه ایشان بوده است. وی پس از یک سال به وطن برگشته و مجدداً در سال 13336ه.ق به روسیه مسافرت می کند در این سفر به تقاضای تقی اف – یکی از علمای شیعه باکو- سید محمد کریم، تفسیری از قرآن مجید به زبان اذری بنام «کشف الحقایق» می نویسد که آن را به نام شیخ محمد سعید در آورده و به ایشان اهدا می نماید. این تفسیر در سه جلد، در کتابخانه ایشان موجود است.
وی در سال 1340ه.ق به کردستان سفر می کند و این بار با برادرش شیخ عبدالصمد تا کرکوک، بغداد و اطراف آن ادامه می دهد. پس از بازگشت بقیه عمر خود را در عنبران، تالش و خلخال می گذراند و در سال 1369ه.ق در 81 سالگی زندگی را بدرود گفته و در کنار قبر پدرش بزرگوارش به خاک سپرده می شود.
بقعه متبرکه بابا خرم (ع)
بقعه مبارکه "بابا خرم" در روستای عنبران علیا، در شانزده کیلومتری شمالی شهر نمین، بر فراز تپه غربی مشرف به روستا- روستا در حریم رودخانه واقع در دره شکل گرفته – قرار گرفته است.
این مقبره در سال 1372ه.ش توسط مردم بازسازی شده و در سال 1379ه.ش ضریح در داخل آن نصب گردیده است. فرزندان ایشان سید عدنان، سیدهادی و میرعلی بوده اند.
محوطه بقعه امامزاده که یکی از قبرستان های روستا می باشد، از سمت شرق حصارکشی شده و با یک درب ورودی کوچک دسترسی لازم ایجاد گردیده است. زیارتگاه بابا خرم در فاصله 200 متری از زیارتگاه حاجی بابا واقع شده است.
ورودی اصلی بنا رو به قبله بوده و پیشخوانی که توسط قوس نیم دایره اجراء شده، دهانه ایوانی به عمق
5/2 متری را تشکیل می دهد. ایوان زائر را به گنبدخانه هدایت می کند. فضای داخلی گنبدخانه دارای کاشیکاری با کاشی هفت رنگ از طرحهای شجره زندگی و نقوش اسلیمی خطایی است که با آیات و متون اسلامی مزین شده است.
عُلَم مقدس مسجد جامع سولا
روستای سولا در سی کیلومتری شمال شرقی شهرستان اردبیل و پنج کیلومتری جنوب شهرستان نمین واقع شده است.
بنابه روایت اهالی شهرت عُلَم مسجد جامع سولا به "عُلَم جوش" می باشد که در روز عاشورا در دست افراد خاص به جوش می آید و هر کس نذری بر این علم داشته باشد بدون اینکه خودش بخواهد علم به نشانه قبولی حاجت بر شانه اش می نشیند.در بعضی از روستاهای نزدیک سولا نیز مانند جگر کندی، کلّو و نوجده، عُلَمی با این اعتقادات مردمی وجود دارد که از لحاظ شکلی، عُلَم سولا و جگر کندی مشابه هم بوده و عُلَم روستای کلّوبه شکل دست می باشد. این عُلَم به نشانه روز واقعه عاشورا توسط اهالی منطقه از کربلا به این محل انتقال داده شده است.
بقعه متبرکه سید محمود امینجان (ع)
زیارتگاه مبارکه سید محمود امینجان معروف به "سلطان رسول پیر شیخ سید محمود" در نه کیلومتری شمال شهرستان نمین در گورستان نمین واقع در تپه شرقی مشرف به روستای "ساری توربه" – محلی سرسبز که انبوه درختان آن را احاطه کرده اند- مستقر شده است. در نزدیکی مقبره درختی قدیمی قرار گرفته است که صاحبان حاجت برای نذر و نیاز پارچه به آن می بندند.سلطان رسول پیرشیخ سید محمود، هم عصر "سید خرم" بوده و از لحاظ تاریخی به دوره صفوی (شیخ صفی الدین اردبیلی) بر می گردد.
مقبره دارای بنایی کوچک و زیبا می باشد که بامصالح بومی در مقیاسی مردم وار و محقرانه اجرا شده است. آستانه بنا با گنبد عرقچین پوشش داده شده و در کنار این گنبد خانه اتاقکی با در کوتاه (ارتفاع یک متر) وجود دارد که احتمالاً برای ذکر و سماء دراویش آن زمان و یا اقامت زائران استفاده می شده است. فضای داخلی این مقبره به صورت هشت ضلعی منتظم است که ورودی آن از سمت قبله می باشد. به نقل از درویش مراقب مقبره، هر ضلع از بدنه را به یکی از پیامبران نسبت می دهند که ورودی آن به رسول اکرم (ص) ختم می شود.
اکثر زائران این مقبره به نقل یکی از دراویش مرید سید محمود ، اکثر و دائماً از عنبران و مابقی از تهران، گیلان، نمین، جید و کولش می باشد و در ماه رمضان نیز از اردبیل جهت نذری به امام زاده تقرب می جویند.
شایان ذکر است که گویش مردم در این منطقه ، زبان تالشی می باشد.
بقعه متبرکه پیربدرالدین (ع)
بقعه پیربدرالدین در شهر نمین و در خیابان اصلی شهر، مقابل ساختمان فرمانداری قرار گرفته است. پیربدرالدین از مریدان پیر قطب الدین میانجی- از فرزندان ابن عباس عم پیامبر (ص) – می باشد . تاریخ زندگی وی به سال 650 ه.ق بر می گردد.وی که در زنجان مسکن داشته، با شیخ شاه دینوری برای تبلیغ دین به آستارا آمده و در این زمان مردان زیادی به خدمت ایشان رسیده و کسب فضیلت نموده اند.از قرائن چنین معلوم می شود پیر بدرالدین نمینی از معروفترین اشخاص زمان خود بوده و مقبره ایشان در نمین به شیخ بدرالدین معروف می باشد. بعضی از اهالی نمین ، پیر بدرالدین را از اولاد شیخ صفی الدین اردبیلی می دانند.
نمای مقبره پیر، آجری ساده با ازاره سنگی دور تا دور آن و بدون تزئین و قاب بندی می باشد. در قسمت پیشانی بنا تیر چوبی به عنوان کلاف استفاده شده که در نمای بیرونی عیان است.
ورودی این مقبره در ضلعی که رو به قبله دارد، به اطاق کوچکی باز می شود. برای وارد شدن به گنبد خانه باید از درب دیگری در این اتاق گذر کرد. در اتاق اول سنگی مرمر بسیار زیبایی با تزئینات و نوشته های برجسته وجود دارد که مربوط به صاحب مقبره می باشد. از تزئینات داخلی مقبره نیز بر روی گنبد و طاق نماهای داخل نشانه های اندکی به چشم می خورد که بیانگر شکوه این مقبره در دوره های قبل است.